J.S. Bach – De Apocalyps

De woedende burgers van Münster roepen om de dood van de leiders van de zojuist overwonnen wederdopers, onder wie ‘koning’ Jan van Leiden. De katholieke bisschop Von Waldeck laat hun lijken in kooien ophangen aan de toren van de Sint Lambertuskerk.

Schrijnwerker Heinrich Gresbeck wordt voor de bisschop gebracht. Hij ontvluchtte de belegerde stad en maakte een maquette waarmee hij toonde hoe de stad heroverd kon worden. De bisschop twijfelt wat hij met Gresbeck aan moet, die bijna tot het einde in het vijandelijk kamp verbleef. Gresbeck smeekt om een verslag te mogen schrijven van alle gebeurtenissen, het zal zijn onschuld aantonen.

We gaan met Gresbeck mee terug in de tijd. Buiten de muren van Münster zien we een rebelse groep rond koopman Bernhard Knipperdollinck. Hij is verbolgen: de bisschop heeft de populaire prediker Bernhard Rothmann verboden om in de stad te prediken. Rothmann verschijnt en zegt dat het tij zal keren. Toehoorders in de groep zijn twee Hollanders, onder wie Jan van Leiden.

De twee Hollanders keren terug naar Leiden. Daar zijn Jan en zijn vrouw Marijtje uitbaters van een kroeg waar schunnig vertier wordt gepresenteerd. We zien hoe acteurs, verkleed als hypocriete bisschop en onschuldig meisje, de katholieke biecht belachelijk maken. Te gast is Dieuwer Brouwersdochter. Zij vertelt over de ideeën van haar man Jan Matthijsz, die zich aangewezen voelt als profeet en voorspelt dat de eindtijd gaat komen. Er zal een hemelstad op aarde ontstaan. Jan van Leiden beseft dat Rothmann in Münster dit moet horen. Münster is die hemelse stad! Marijtje ziet de bui al hangen: haar man zal opnieuw op pad gaan om de wereld elders in plaats van thuis te verbeteren.

In Münster heeft de protestgroep van Rothmann en Knipperdollinck succes geboekt. Ze hebben de katholieke troepen de stad uit weten te jagen. De groep uit Leiden heeft zich bij hen gevoegd. Ze vieren de overwinning. Jan Matthijsz, de man die alles voorzag, wordt enthousiast gehuldigd. Mensen delen hun bezittingen, gekluisterde nonnen worden bevrijd en een beeldenstorm is op handen. De stem- ming slaat om als Jan Matthijsz predikt dat allen verdoemd zijn. Maar Rothmann herinnert Jan Matthijsz aan zijn eigen woorden: wie zich opnieuw laat dopen behoort tot de uitverkorenen. Fanatiek verenigt het volk zich in het idee van een zuiverende doop.

De katholieken belegeren de stad. Jan Matthijsz, overtuigd dat hij de hand van God is, doet – alleen – een uitval. Hij wordt direct doodgeschoten.

Met brood en spelen wordt het volk tevreden gehouden. De blinde ziener Dusentschuer wordt voor het volk gebracht. Hij had een visioen waarin God Jan van Leiden als koning aanwees, met Dieuwer als koningin. Jan zegt dat hij dit ook droomde. Het kroningsfeest kan beginnen, maar wordt verstoord een gezant van de bisschop die een ultimatum stelt. Jan zegt dat God hem echter al een ander tijdstip heeft genoemd: de Heer zal met Pasen bij zijn volgelingen in Münster terugkeren op aarde. De gezant wordt weggejaagd.

Jan vuurt het volk aan om de heidense vijand de oorlog te verklaren. De vrouwen moeten in die strijd voorop. Jan voert polygamie in, om het leger van 144.000 tot stand te kunnen brengen – het aantal uitverkorenen waarover de Bijbel spreekt.

Maanden later. Het beleg is verstikkend, het voedsel raakt op. Noch de Messias, noch hulptroepen van buiten zijn op komen dagen. Jan vraagt zich af of God zijn volgers wel steunt. Hij zegt tegen Rothmann dat ze de eindstrijd zelf zullen moeten ontketenen. Een geboeide vrouw, Elisabeth Wandscherer, wordt binnen gebracht. Ze weigert gedwongen te trouwen. Knipperdollinck wil haar straffen; Dieuwer pleit voor mededogen. Koning Jan combineert beide wensen: hij neemt haar zelf tot vrouw, zijn zeventiende. Dieuwer wijst Jan er op hoe ver hij verwijderd is geraakt van de oorspronkelijke idealen die ze in Leiden deelden. Jan wijst Dieuwer op háár hypocrisie: ze geniet immers van haar bevoorrechte leven als koningin. Na een ruzie blijft Dieuwer alleen achter en beschouwt haar lot.

Gresbeck beschrijft in een brief aan de bisschop de schrijnende honger in de stad, en vraagt hem om de stad te ontzetten.

Koning Jan doet er alles aan het volk aan zijn zijde te houden. Met geweld, maar ook door het gemoed op te krikken. Hij organiseert een parodie-mis. De katholieke mis, waarin het ‘echte’ vlees en bloed van Christus wordt geconsumeerd, wordt belachelijk gemaakt. In een paganistisch offerritueel brengen alle burgers de laatste eetbare waren in de stad naar het altaar. Knipperdollinck steelt de show met een heus ‘Lam Gods’. Als hij zijn copieuze scho- tel onthult slaat de stemming echter om. Jan dwingt de Münsteranen om feest te blijven vieren. Hij beseft dat de Apocalyps inderdaad is gekomen, maar dat zij het zelf zijn die ten onder gaan. Jan verzinkt in een depressie. Rothmann en Dieuwer beramen een plan om samen uit de stad te ontsnappen. Ook vele burgers vluchten in wanhoop de stad uit, daarbij beschoten vanuit zowel de stad als de vijandelijke troepen. Het lukt Gresbeck om levend de bisschoppelijke troepen te bereiken. Hij vertelt hen hoe ze de stad kunnen heroveren.

De bisschop trekt de overwonnen stad in. Hij gaat in gesprek met de nog steeds depressieve ‘koning’ Jan. Jan heeft hem en de stad geruïneerd, zegt de bisschop. Jan ziet het anders: de bisschop is beroemd door zijn herovering. En Jan kan de bisschop rijk maken. Hij hoeft de wederdoperskoning slechts in een kooi tentoon te stellen en er kaartjes voor te verkopen. Jan wordt afgevoerd. De bisschop zegt het volk dat wie een wederdoper aangeeft zelf gespaard zal worden. De Münsteranen beginnen naar elkaar te wijzen. Maar ze beseffen: iedereen was medeplichtig.

In de gevangenis ontvangt Jan de kapelaan van de bisschop voor een laatste biecht. Jan zegt dat hij het verdient om tien keer gedood te worden. De kapelaan laat Jan echter dieper nadenken over zijn eigen woorden en daden.

Op het Domplein horen we de woedende menigte. De wederdoperleiders worden geketend afgevoerd, op weg naar hun executie. De bisschop heeft Jans suggestie (cynisch) overgenomen: de lijken zullen in kooien worden tentoongesteld. Gresbeck wordt vrijgelaten en afgescheept met een fooi. Met zijn verslag heeft hij het vege lijf weten te redden.

J.S. Bach – De Apocalyps is een coproductie van OPERA2DAY & de Nederlandse Bachvereniging

Muziek Johann Sebastian Bach, Panos Iliopoulos

Libretto Thomas Höft

Scenario en regie Serge van Veggel

Muzikale leiding Hernán Schvartzman

Scenografie Herbert Janse

Lichtontwerp Uri Rapaport

Geluidsontwerp Arne Bock

Technisch producent Ronald Tebra

Kostuums Mirjam Pater

Haar & make-up Pilo Pilkes

Idee en muzikaal advies Shunske Sato

Cast

Jan van Leyden Florian Sievers, tenor

Bernhard Knipperdollinck Wolf Matthias Friedrich, bas/bariton

Bisschop / Jan Matthijsz James Hall, countertenor

Dieuwer Brouwersdochter Cecilia Amancay Pastawski, Georiga Burashko, mezzosopraan

Bernhard Rothmann Mattijs van de Woerd, bariton

Henrick Hendrickz / Jacob Dusentschuer Kaspar Kröner, Oscar Verhaar, countertenor

Claes Janssen / Gezant / Kapelaan Johannes von Siburg Wiebe-Pier Cnossen, bariton

Marijtje IJsbrandsdochter / Elisabeth Wandscherer Michaela Riener, sopraan

Heinrich Gresbeck Jobst Schnibbe, acteur

Katharina Lauren Armishaw, sopraan

Vrouw in rebelse groep (scene 3) Emilie Wijers, alt

Vriend van Jan van Leyden Mike Wijdenbosch, acteur

Hoofdman van de bisschop Freek van Zonsbeek

Soldaten van de bisschop Boris van Bochoven, Janusz Pawlak, Zweitze Zwart, Romy Nijendaal, Madhu Teunissen

Vocalisten Nederlandse Bachvereniging

Sopraan: Aldona Bartnik, Amelia Berridge, Heleen Bongenaar, Lauren Armishaw

Alt: Emilie Wijers, Oscar Verhaar, Iris Bouman, Mercè Bruguera Albello

Tenor: Joao Moreira, Emilio Aguilar, Hugo Maille, Carlos Negrín López

Bas: Matthew Baker, Bram Trouwborst, Hidde Kleikamp, Mitchell Sandler, Samuel Wong

Understudies

Jan van Leyden Carlos Negrín López

Heinrich Gresbeck Martin van Duijn

Bernhard Knipperdollinck Wiebe-Pier Cnossen

Bernhard Rothmann Matthew Baker / Hidde Kleikamp

Bisschop Franz von Waldeck tba

Dieuwer Brouwersdochter Lauren Armishaw

Marijtje IJsbrandsdochter Amelia Berridge

Claes Janssen and others Hidde Kleikamp

Envoy / Priest Mitchell Sandler

Katharina Heleen Bongenaar

Instrumentalisten Nederlandse Bachvereniging

Viool: Cecilia Bernardini, Evgeny Sviridov, Lidewij van der Voort, Annelies van der Vegt, Andrew Wong, Sayuri Yamagata, Anneke van Haaften

Altviool: Femke Huizinga, Isabel Franenberg

Cello: Lucia Swarts

Contrabas: Robert Franenberg, Guiseppe Ciraso Cali

Viola da gamba: Mieneke van der Velden, Anna Lachegyi

Traverso: Marten Root, Doretthe Janssens, Aysha Wills

Hobo: Rodigro Lopez Paz, Katharina Verhaar

Fagot: Benny Aghassi, Hannah Voss

Trompet: Christopher Price, Amir Rabinovitz

Percussie: Marianna Soroka

Orgel, klavecimbel: Menno van Delft, Andrea Friggi

Theorbe: Mike Fentross, Regina Albanez

"OPERA2DAY, once again, has contrived a brilliant new opera" (Arts Talk Magazine). "'J.S. Bach – De Apocalyps' is gelukkig meer dan een gedurfd idee, het is volbloed opera,” schreef de NRC na de première op 9 februari 2022 van ‘de opera die Bach nooit schreef’ van OPERA2DAY en de Nederlandse Bachvereniging. Een première in een ‘corona-uitverkochte’ Koninklijke Schouwburg, zo schrijft de NRC:  “Zo zagen in Den Haag zo’n 170 bezoekers de eerste en voorlopig laatste uitvoering van een voorstelling die een veel breder publiek verdient.” Want de première was tevens de dernière: de tournee hebben we vanwege de onzekere omstandigheden rond de pandemie moeten uitstellen naar 2024.

Bach als avontuurlijk operacomponist (Theaterkrant)

Gelukkig hebben we wel de hele voorstelling af kunnen maken en dat werd gewaardeerd: “De saamhorigheid en betrokkenheid bij de productie is in alle gelederen te merken. Je kunt horen en zien dat er heel hard en integer gewerkt is om dit ‘onzalige’ project van de grond te krijgen.” (Operagazet). Onzalig? Een beetje, want een opera van Bach? Zou het kunnen? Ja, schrijft Theaterkrant: “Het verrassende is, dat Bach óók een operacomponist is.” Operagazet is door onze opera “zeer zeker overtuigd van de dramatische kracht van Bach” en vindt ook dat oude muziek profiteert van een enscenering: “de dynamiek van het toneel geeft meer dimensie, stemklank en expressie worden warmer en menselijker. Er is plezier, humor en energie.“ De Groene Amsterdammer noemt de productie “heel geraffineerd” en “indrukwekkend” en Trouw voegt toe: “Respect voor de durf” en “Op naar een mooie en uitgebreide tournee, ook al is die pas over twee jaar.”Een levendig schouwspel waarin alle elementen elkaar versterkten” (Operagazet)

“Het bizarre 16e eeuwse verhaal van Jan van Leiden was een goede keuze voor de opera die Bach nooit maakte”, volgens Concertzender. De Groene Amsterdammer kenschetst onze hoofdpersoon trefzeker als “een herkenbare man die als vurig idealist begint en als bloedige dictator eindigt.” NRC roemde “het doortimmerde scenario van regisseur Serge van Veggel.” En Operagazet schrijft: “Hulde voor librettist Thomas Höft, die met feeling voor de schrijfwijze van Bach, en voor taal, metrum, ritme, timing en drama, een mooi staaltje geleverd heeft.” De Volkskrant vond “Het radicaliseringsproces waardoor Van Leiden een theocratische despoot is geworden, maar al te herkenbaar” en Arts Talk Magazine vatte de neergang van het wederdoperskoninkrijk mooi samen: “Van Leiden’s New Jerusalem soon became Dante’s Inferno.”

Place de l’Opera schrijft dat “artistiek leider van OPERA2DAY Serge van Veggel er met zijn team opnieuw in is geslaagd een bijzonder theaterwerk te creëren. Een boeiende voorstelling die volledig past in de traditie van OPERA2DAY. Altijd verrassend, altijd op zoek naar iets nieuws.” Volgens Theaterkrant “wisselt regisseur Van Veggel vaardig grote scènes af met intieme momenten” en de Volkskrant heeft het over “visueel sterke scènes als een kroningsfeest in melkwitte gewaden en een griezelig banket met ratten op het menu.” Ook een mooie kenschets van Arts Talk Magazine: ”Serge van Veggel paints with very broad strokes and has created a stunning piece of opera.”

Toneelbeeld en aankleding konden op bijval rekenen. Zo schreef Theaterkrant: “Het draaitoneel dat het hart van de scenografie van Herbert Janse vormt, smeedt moeiteloos de scènes en ook de tijdseenheden aan elkaar.“ Op die draaischijf “ontspint zich een orgie van waanzin, geweld en schunnigheid,” zo schrijft NRC. Arts Talk Magazine gaf dit compliment: “Visually impressive […] The excellent lighting by Uri Rapaport and costumes by Mirjam Pater added to a near flawless production.”

Fantastische begeleiding door de Nederlandse Bachvereniging onder leiding van Hernán Schvartzman (Volkskrant)

Natuurlijk werd er veel geschreven over de muziek, van Bach én van Panos Iliopoulos die de opera tot een geheel smeedde. “Wat moet het heerlijk zijn uit die delicatessensupermarkt van Bach’s vocale muziek te mogen kiezen. Uit die delicatessen was een indrukwekkend boeket geplukt, zorgvuldig uitgezocht en geplaatst.” (Concertzender) “Iliopoulos componeerde ook enkele volkomen eigen muzikale passages”, die zijn volgens de recensent modern “maar aldoor geworteld in de muziek van Bach. Dat levert erg mooie muzikale lijnen op, waarin barokklanken door instrumenten als viola da gamba en traverso vloeiend harmoniëren met hedendaagse muziek.” (Theaterkrant)

“Koor en orkest van de Bachvereniging zingen en spelen prachtig”, zo schreef Trouw en de Volkskrant had het over “de fantastische begeleiding door de Nederlandse Bachvereniging onder leiding van Hernán Schvartzman.” En ook deze van Operagazet is mooi: “Het orkest onder leiding van Hernán Schvartzman omarmde de cast met warme, ronde klanken.” De NRC roemde ons gezamenlijke Bach-avontuur in het kader van het 100-jarig bestaan van de Bachvereniging: “Voor OPERA2DAY is het binnenstebuiten keren van het operagenre een vanzelfsprekendheid; het pleit voor de Nederlandse Bachvereniging […] dat ze dit project aandurft.”

De saamhorigheid van de hele cast was voelbaar, er werd met plezier gezongen en geacteerd. (Operagazet)

Mooie woorden ook voor de solisten. Theaterkrant: “Tenor Florian Sievers zet een krachtige, opruiende en heftige Jan van Leiden neer, onverzettelijk, aanvankelijk innemend, later meedogenloos.” NRC: “Florian Sievers maakt de radicalisering van een kruimeldief knap invoelbaar.” Operagazet: “Aan het eind is er plaats voor de menselijke, kwetsbare kant van Jan, wanneer hij in gesprek met de kapelaan (bariton Wiebe-Pier Cnossen) zijn zonden belijdt. Een mooi, muzikaal moment.” Deze “wanhopige biecht” vond de Groene Amsterdammer “ontroerend”.

Over bas-bariton Wolf Matthias Friedrich (Bernhard Knipperdollinck) schreef Concertzender “zeer overtuigend”, NRC “mooie rol” en Place de l’Opera “hij excelleert”.  Operagazet tenslotte: “Zijn stem droeg uitstekend en acterend vlamde hij in zijn rol als bloeddorstige intrigant.”

“De aangename bariton en wat afstandelijke presentatie van Mattijs van der Woerd waren adequaat voor de rol van Bernhard Rothmann, het intellectuele brein achter de sekte” zei Operagazet en Concertzender vond hem “zeer overtuigend.”

Operagazet schreef: “Mezzosopraan Cecilia Amancay Pastawski, koningin Divara, heeft een mooie, warme stem, heel muzikaal, vooral in haar smeekbede tot God.”  En “countertenor Kaspar Kröner was vocaal goed en geloofwaardig als blinde ziener Dusentschuer.” En “Sopraan Viola Blache was als Marijtje en Elisabeth vooral mooi in de hoge tessituur.” En “Acteur Jobst Schnibbe is in zijn rol  van Heinrich Gresbeck een gepassioneerd verteller, die ons als ooggetuige door het verhaal loodst.”De Groene Amsterdammer vond “de geweldige koren aangrijpend.” Volgens Concertzender was “de ster het koor van de Nederlandse Bachvereniging, dat stralend en heerlijk stevig zong.” Place de l’Opera zag dat “vooral het koor de zang in dit nieuwe theaterwerk cachet geeft” en de Volkskrant stelde dat “de koordelen bijna allemaal hoogtepunten zijn.” De NRC schreef: “ze betonen zich met bevlogen acteerwerk een heus operakoor” en Operagazet meldde dat “de allereerste inzet van het koor zowaar tranen in onze ogen bracht.”

Óp naar 2024!

We eindigen graag met de uitsmijter van Arts Talk Magazine: “The authors of J.S. Bach – The Apocalypse should be congratulated for having created an opera which, if there is any justice, will be performed in opera houses around the world for years to come.

Na afloop van opera's sturen wij doorgaans een enquête aan het publiek om te weten hoe jullie het hebben ervaren. Ook als je twee jaar werkt aan een voorstelling, ben je nog steeds (of misschien juist) benieuwd of alles goed valt, hoe de muziek wordt ervaren, of alle dramaturgische concepten opgepakt worden etc. etc. Na afloop van 'J.S. Bach - De Apocalyps' waren we al blij verrast door de goed recensies van de pers. Maar dat alles stak nog bleek af bij de wild enthousiaste reacties die we ontvingen via de enquête van de Koninklijke Schouwburg. Maar liefst 82% van de bezoekers gaf onze voorstelling de hoogst mogelijke score! We moesten er een beetje van blozen.

Ook de toelichtingen van onze bezoekers waren ontzettend fijn om te lezen en raakte alle facetten van de voorstelling: ‘Hulde dat Opera2day in de huidige omstandigheden en met alle beperkingen dit op de planken heeft gekregen. Origineel, eigen en een indrukwekkende boodschap, groot applaus!’ De ‘uitmuntende uitvoering door koor, orkest en solisten.’ kon rekenen op veel bijval van onze bezoekers, maar ook het decor en de ‘schitterende vondsten bij de kleding’ gooiden hoge ogen.

Het totaalconcept werd tevens goed ontvangen: ‘Ik had eerder van hun een werk gezien dat goed was, maar dat ze met deze opzet (reconstructie van Bach + historisch onderwerp + actualisering naar nu) zo glansrijk zouden slagen is boven mijn verwachting.’

De kers op onze taart is als we mensen verrassen die niet per se vaak naar opera gaan. Wij geloven namelijk dat opera de toeschouwer een betekenisvolle ervaring kan geven, maar de enige die dat kan beamen, is de toeschouwer. Wij waren dan ook extra blij met de volgende reactie: ‘Ben diep en intens geraakt door deze voorstelling, in een mij toch niet evident genre (opera). Ik kan me simpelweg niet herinneren eerder zo diep geraakt te zijn door zowel libretto, als de muziek, als de uitvoering, als de enscenering. Zeer, zeer goed en van internationale kwaliteit dit.’ ‘ik heb op het puntje van mijn stoel gezeten.’